Στη Σόνια Χαϊμαντα
Η συζήτηση µε τη Βάλια Καϊµάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τµήµατος Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας του Ιονίου Πανεπιστηµίου µε αντικείµενο «Ψηφιακή Δηµοσιογραφία» είναι απολαυστική. Υποτίθεται ότι γίνεται µε αφορµή την έκδοση του νέου της βιβλίου «ένα τέλειο post» αλλά στην πραγµατικότητα βρήκαµε ευκαιρία να τις αποσπάσουµε σκέψεις και γνώµες για µια σειρά πραγµάτων για έναν κόσµο που αλλάζει, µε καθρέπτη, πολλαπλασιαστή και εργαλείο τα social media. Η Βάλια Καϊµάκη είναι µια 100% woman in digital µε περιεχόµενο ωστόσο, νοητικό και ψυχικό, µιας γυναίκας παντός καιρού. Χάρις στις γνώσεις, την παιδεία και το ήθος που τη χαρακτηρίζει. Σπάνιο είδος.
Τί σας ενέπνευσε να γράψετε ένα βιβλίο με τίτλο ένα τέλειο post; Τί πραγματεύεται;
Από το 2003 ξεκίνησα να γράφω για τα κακώς κείµενα του διαδικτύου. Για όσα που µας εκνευρίζουν, µας ταλαιπωρούν, για τις big tech, για τη βλακεία κάποιων… Φυσικό ήταν κάποια στιγµή να συµπεριλάβω και τα social. Και το τι µπορεί να κρύβεται πίσω από µια απλή ανάρτηση. Την οποία κάνουµε σε πλατφόρµες που δεν µας αγαπούν αλλά βάζουν το κέρδος πάνω από όλα. Το είδαµε µε την Cambridge Analytica, µε την κατάθεση της Φράνσις Χάουγκεν, µε το λόµπι των Βρυξελλών για τις Οδηγίες που ψηφίζονται τώρα. Το βιβλίο προσπαθεί να φωτίσει τα όσα δεν βλέπουµε, το πίσω από τις κουΐντες της λαµπερής επιθεώρησης που λέγεται social. Δεν είχα στόχο να κάνω ένα βιβλίο καταγγελτικό και δεν είναι. Τα περισσότερα κεφάλαια είναι γραµµένα µε χιούµορ. Στόχος µου είναι να υποψιάσω τον χρήστη, να σταµατήσει να νοµίζει ότι τα social έχουν µόνο καλές πλευρές. Ο τίτλος φυσικά είναι περιπαικτικός, το Τέλειο Post δεν υπάρχει.
Γιατί δεν υπάρχει;
Γιατί οι κανόνες αλλάζουν συνεχώς. Οι πλατφόρµες οι ίδιες καθορίζουν τι είναι αυτό που θα προωθήσουν και µε ποια κριτήρια. Για παράδειγµα το Facebook δεν «βγάζει ψηλά» αναρτήσεις που έχουν link από άλλες πλατφόρµες. Γι’ αυτό και γράφουν όλοι: «link στο πρώτο σχόλιο». Τι κρίµα! Στην πραγµατικότητα είµαστε δέσµιοι των προθέσεων που έχουν οι πλατφόρµες και αυτός είναι και ένας από τους βασικούς άξονες του βιβλίου.
Το βιβλίο σας έχει QR codes για περισσότερες πληροφορίες αλλά στέλνει τους αναγνώστες σε μια πλατφόρμα ελάχιστα γνωστή.
Ναι, το wakelet.com είναι µια πλατφόρµα που χρησιµοποιείται κυρίως από την εκπαιδευτική κοινότητα και είναι και ευρωπαϊκή, ή περίπου, βρετανική είναι. Γι’ αυτό την προτίµησα. Δεν έχει πολύ «θόρυβο» όπως οι άλλες πλατφόρµες. Ήθελα πάντως σίγουρα να κάνω το βιβλίο πολυµορφικό, δεν µπορείς να µιλάς για το social για το tweet του τάδε, για παράδειγµα, και να µην µπορεί ο αναγνώστης να το δει. Στο βιβλίο, µόνοι µας έχουµε δώσει όρια, δεν έχει. Μπορεί να συνδυαστεί µε πολλά και να γίνει κάτι διαφορετικό, πιο πλούσιο χωρίς να χάσει απολύτως τίποτα. Το συγκεκριµένο βιβλίο είναι µια συλλογή πρόσφατων άρθρων, από διαφορετικά µέσα, ξαναδουλεµένα φυσικά, και σύντοµα. Διαβάζεται χωρίς υποχρεωτική σειρά, πιθανόν ανάλογα και µε την επικαιρότητα.
Πώς έχουν αλλάξει τα social media τον τρόπο που «καταναλώνουμε» ειδήσεις και πληροφορίες; Γιατί οι έρευνες καταδεικνύουν ότι οι Έλληνες εμπιστεύονται περισσότερο την ενημέρωσή τους στα social media από ότι τα ΜΜΕ;
Το διαδίκτυο στις αρχές του έκανε τους χρήστες να αποµακρυνθούν σιγά σιγά από το χαρτί και να περάσουν στα ψηφιακά µέσα. Ωστόσο και πάλι, οι χρήστες άνοιγαν το µέσο που ήθελαν, τον ιστότοπό του, για να ενηµερωθούν, Όµως τα social media άλλαξαν εντελώς τον τρόπο που καταναλώνουµε την είδηση. Δεν πάµε σ’ ένα συγκεκριµένο µέσο αλλά ανοίγουµε ένα άρθρο του οποίου ο τίτλος µας αρέσει και που έχει αναρτήσει κάποιος από τους «φίλους» µας. Δεν υπάρχει πια µια προτίµηση σ’ ένα µέσο. Είναι λίγο ό,τι βρεθεί µπροστά µου. Έχετε δίκιο, όλες, ανεξαιρέτως όλες οι έρευνες των τελευταίων ετών δείχνουν ότι οι Έλληνες εµπιστεύονται περισσότερο την ενηµέρωσή τους από τα social media. Γιατί; Γιατί έχασαν εντελώς την εµπιστοσύνη τους στα παραδοσιακά ΜΜΕ, τα οποία θεωρούν ότι τους χειραγωγούν και τους κρύβουν την αλήθεια. Δεν είναι εντελώς δίκαιο για ελληνικά ΜΜΕ, όµως την εµπιστοσύνη του κοινού την έχουν χάσει. Οφείλουν να το παραδεχθούν και να προσπαθήσουν να την ξανακερδίσουν.
Πώς μπορούν οι δημοσιογράφοι να χρησιμοποιήσουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να ενισχύσουν το ρεπορτάζ τους;
Κατ’ αρχάς, υπάρχει ένας πλούτος πληροφορίας που µας περιµένει να τον ανακαλύψουµε, µε την προϋπόθεση ότι θα αξιολογήσουµε, διασταυρώσουµε κλπ, που για µας τους δηµοσιογράφους είναι αυτονόητα, αλλά για διάφορους άλλους που ενδύονται τον µανδύα της δηµοσιογραφίας δεν είναι καθόλου. Επίσης µας βοηθούν ν’ ανακαλύψουµε τις «τάσεις», τα θέµατα που απασχολούν τους πολίτες τη δεδοµένη χρονική στιγµή. Μπορούµε επίσης να βγάλουµε ένα κάλεσµα για «µάρτυρες», ανθρώπους που ήταν παρόντες στην συγκεκριµένη χρονική στιγµή που µας ενδιαφέρει. Με λίγη φαντασία µπορούµε να κάνουµε πολλά.
Ποιες είναι ορισμένες από τις προκλήσεις και τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι δημοσιογράφοι όταν κάνουν ρεπορτάζ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;
Θα πρέπει να είµαστε τεχνολογικά καταρτισµένοι, σχεδόν όσο και ο καλύτερος χάκερ εκεί έξω. Όχι τόσο στο να το κάνουµε όσο στο να γνωρίζουµε τι µπορεί να κάνει ο άλλος. Γιατί όσο πρόβληµα είναι τα fake news και τα deep fake για τους πολίτες, άλλο τόσο πρόβληµα είναι και για µας που οφείλουµε να τα ξεσκεπάσουµε. Όµως οι βιαστικοί χρόνοι, το να µην χάσουµε την είδηση, µπορεί να µας οδηγήσει σε λάθη. Αυτό γινόταν από πάντα, φυσικά. Όλοι κάναµε και κάνουµε λάθη. Αλλά σήµερα τα social είναι γεµάτα παγίδες. Χρειαζόµαστε παραπάνω εκπαίδευση. Ευτυχώς η νέα γενιά την έχει.
Πώς πιστεύετε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα συνεχίσουν να εξελίσσονται στο μέλλον και τι αντίκτυπο θα έχει αυτό στη δημοσιογραφία;
Θα προτιµούσα να µιλήσω περισσότερο για «εργαλεία» ανάµεσα στα οποία είναι και τα social media. Η τεχνητή νοηµοσύνη και η χρήση των µεγάλων δεδοµένων στη δηµοσιογραφία είναι κι αυτά πολύ σηµαντικά εργαλεία. Πιστεύω ότι η δουλειά µας και η επιστήµη µας -και θα πρέπει να την διεκδικήσουµε ως τέτοια, και δεν το έχουµε κάνει- έχουν λαµπρό µέλλον µπροστά τους. Τι είναι η δηµοσιογραφία; Ρώτησα το chat GPT και µου είπε ότι «Η δηµοσιογραφία είναι η δραστηριότητα που ασχολείται µε τη συλλογή, την αξιολόγηση και τη διανοµή ειδήσεων και πληροφοριών στο κοινό. […] Η δηµοσιογραφία αποτελεί βασικό στοιχείο της δηµοκρατικής κοινωνίας, καθώς παρέχει στους πολίτες τις πληροφορίες που χρειάζονται για να κατανοήσουν τα γεγονότα και να λάβουν τις αποφάσεις τους». Μέχρι και το chat GPT ξέρει ότι αποτελεί βασικό στοιχείο της δηµοκρατίας. Διαφωνώ µε τον χαρακτηρισµό δραστηριότητα, πρέπει να το ξανακάνουµε λειτούργηµα και να το αναγνωρίσουµε ως κοινωνική επιστήµη. Τα εργαλεία αυτά είναι µια µεγάλη ευκαιρία να αναπροσδιορίσουµε τις µεθόδους και το ρόλο µας και να φύγουµε µπροστά.
Τί συμβουλή θα δίνατε σε κάποιον που θέλει να βελτιώσει την παρουσία του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλά να μην παρουσιάζει μια εξωραϊσμένη εικόνα του;
Το πρώτο που πρέπει να σεβόµαστε στις αναρτήσεις µας είναι οι κανόνες ασφάλειας. Δηλαδή να µην δίνουµε περισσότερες πληροφορίες για τον εαυτό µας απ’ όσες θα έπρεπε. Από κει και πέρα, δεν κάνουµε καµία ανάρτηση που δεν θα την βγάζαµε αφίσα στην πλατεία του χωριού. Αν έχουµε αυτό στο µυαλό µας, είναι πολύ απλό. Σαφώς και η εικόνα που θέλουµε πάντα να δίνουµε στους άλλους -και στα µέσα κοινωνικής δικτύωσης- είναι εξωραϊσµένη, δεν θα µπορούσε να είναι διαφορετικά. Απλώς δεν πρέπει να γίνεται καθ’ υπερβολή. Η νέα µόδα, για παράδειγµα, του φίλτρου bold glamour µας αφαιρεί δέκα χρόνια τουλάχιστον και µας βάζει και µακιγιάζ. Το βρίσκω τουλάχιστον θλιβερό.
Τί ρόλο βλέπετε να παίζουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και του λόγου στις επερχόμενες εκλογές; Γιατί τόσο πολύ TikTok; Επειδή είναι δημοφιλές ή επειδή εκεί βρίσκονται οι νέοι;
Αν υπάρχει περίπτωση να πάρει µυρωδιά η πλειονότητα των νέων ότι έχουµε εκλογές είναι µόνο µέσα από το TikTok. Δυστυχώς οι περισσότεροι πολιτικοί το φοβούνται. Ούτε καν Instagram δεν έχουν και τώρα παραµονές εκλογών τρέχουν όλοι να φτιάξουν… Το TikTok έφερε στους νέους την αυθεντικότητα. Δεν χρειάζεται να είσαι ωραίος-α, φτάνει να έχεις να πεις ή να κάνεις κάτι πρωτότυπο. Δεν νοµίζω ότι ταιριάζει µε το προφίλ των πολιτικών αυτό. Επιµένουν στην ξύλινη γλώσσα και σε θέµατα που δεν αφορούν τη νεολαία. Ελάχιστοι από τους φοιτητές µου ξέρουν γιατί θα χρειαστούν ίσως και δεύτερες εκλογές όµως οι περισσότεροι ξέρουν ότι στις καλοκαιρινές (ή και τις χειµερινές) δουλειές τους, τους κάνουν σύµβαση για 4ωρο και τους βάζουν να δουλεύουν 10ωρο. Οι δε γονείς της γενιάς µου και οι παππουδογιαγιάδες κάποιοι από αυτούς boomers, µπαίνουν στο Facebook και κατηγορούν τους πάντες και τα πάντα, βγάζουν µεγαλόστοµα συµπεράσµατα ότι «όλοι ίδιοι είναι». Είναι οι πρώτες εκλογές που το σύνολο σχεδόν του πληθυσµού έχει µια κάποια σχέση µε τα social media. Μετά τις εκλογές θα µπορέσουµε να δούµε πώς και εάν αυτό επηρέασε την κοινή γνώµη.
Εσείς σε ποιον θα κάνετε like σ’ αυτές τις εκλογές;
Το 2019, στις τότε ευρωεκλογές διασκέδασα ιδιαίτερα γράφοντας το συγκεκριµένο κεφάλαιο του βιβλίου. Αποτυπώνει τη δική µου προσωπική αγωνία για τα like που κάνουµε. Τι βάζουµε µπροστά; Τη φιλία, τις πολιτικές ιδέες, την «ευπρέπεια»; Αυτό που είναι σίγουρο πάντως είναι πώς οποιοσδήποτε έρθει πια σ’ επαφή µαζί µας για πρώτη φορά, θα µας γκουγκλάρει και θα πάει στα προφίλ µας στα µέσα κοινωνικής δικτύωσης για να δει ποιοι είµαστε. Και το like που θα κάνουµε θα το δει και θα µας χαρακτηρίσει. Όχι µόνο πολιτικά, σε όλες τις πτυχές της ζωής µας. Κι αυτό είναι µεγάλος βραχνάς. Δεν θέλω να µιλήσω για big brother, είναι πολυφορεµένη έκφραση και στη συγκεκριµένη περίπτωση δεν είναι καν ακριβής γιατί µόνοι µας δηµοσιοποιούµε τα πάντα αλλά είναι αλήθεια πώς κάποια στιγµή υπάρχει ο κίνδυνος το like να µας κοστίσει.
Πώς πιστεύετε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της θετικής κοινωνικής αλλαγής;
Δεν είµαι σίγουρη. Χτίζεται µια νέα τεχνο-ουτοπία γύρω από την κοινωνική δικαιοσύνη που έχει σχέση µε πολιτικά κινήµατα όπως το occupy ή µε φεµινιστικά κινήµατα όπως το #MeToo και σαφώς σε αυτά βοήθησαν. Όµως ταυτόχρονα, µέσα στα social εκκολάπτεται το αυγό του φιδιού, η ακροδεξιά, η τροµοκρατία. Και τώρα έχουν γίνει πιο έξυπνοι, µένουν κάτω από το ραντάρ φτιάχνοντας κλειστές ιδιωτικές οµάδες, ώστε να µην φαίνονται. Στη µάχη του καλού µε το κακό, ελπίζω να νικήσει το καλό αλλά θα υπάρχουν απώλειες. Γι’ αυτό είναι τόσο σηµαντική η δηµοσιογραφία.
Νοσταλγείτε την εποχή του χαρτιού, της «Ελευθεροτυπίας» και της δυσκολίας του ρεπορτάζ;
Πιο πολύ νοσταλγώ την αίθουσα σύνταξης από το χαρτί, άλλωστε ήµουνα από τους πρώτους που είχαν προχωρήσει πιο πέρα. Η αίθουσα σύνταξης είναι άλλο πράγµα όµως. Εκεί χτυπάει η καρδιά του κάθε µέσου, εκεί ζυµώνονται οι ιδέες, εκεί γεννιούνται τα ρεπορτάζ. Τώρα ο καθένας είναι σπίτι του µπροστά σ’ έναν υπολογιστή και συµµετέχει σε µια virtual αίθουσα. Ας µην γελιόµαστε όµως, δεν φταίει η εποχή. Οι αίθουσες σύνταξης είναι ακριβό σπορ για τους ιδιοκτήτες. Όσο για το ρεπορτάζ, είναι σε ηµιθανή κατάσταση. Το να παίρνουµε από πίσω πολιτικούς και κάθε είδους διασηµότητες και να κυνηγάµε µια δήλωση, µόνο ρεπορτάζ δεν είναι. Το ρεπορτάζ θέλει χρόνο, θέλει υποµονή και είναι ακριβό. Κανείς δεν έχει τη δυνατότητα να το πληρώσει. Όµως είναι ένας από τους σηµαντικότερους παράγοντες που οι πολίτες έχασαν την εµπιστοσύνη τους στα µέσα. Δεν είναι πια δίπλα τους είναι µακριά. Κι έτσι πιστεύουν όποιον να ‘ναι, ιδιαίτερα εκείνους που τους υπόσχονται την «αλήθεια». Επικίνδυνο µονοπάτι για τη δηµοκρατία µας αυτό.
Πως αισθάνεστε που ανήκετε στη γενιά (Υ ή NEXT) και είστε «Χρονογράφος της ψηφιακής κουλτούρας»;
Πολύ πολύ πολύ τυχερή. Πρόλαβα ακόµα τα τέλεξ µε τα τηλεγραφήµατα των πρακτορείων στην ΕΡΤ και τώρα ζω την εποχή της τεχνητής νοηµοσύνης. Γι’ αυτό όταν µια φίλη µου µε βάφτισε «χρονογράφο» το αγκάλιασα.
Είναι δύσκολο να διδάσκει ένας καθηγητής με τα ισχύοντα μέσα των ελληνικών πανεπιστημίων, Επικοινωνία και Ψηφιακά Μέσα στα παιδιά που έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα;
Αλήθεια είναι, ξέρουν να τα κάνουν όλα ή µπορούν να βρουν το πως αλλά δεν έχουν τη µεγάλη εικόνα. Πολλές φορές µπαίνω για µάθηµα και τους λέω: «ωραία λοιπόν, τι θα µου µάθετε σήµερα;». Προχθές έµαθα το «beef» (τσακωµός, διαφωνία), δεν το είχα ακούσει. Δυστυχώς όµως, η χρήση των social media και των υπολογιστών από πολύ µικρή ηλικία δηµιουργεί ένα ακόµα ψηφιακό χάσµα. Μέχρι τώρα είχαµε, και έχουµε, το χάσµα ανάµεσα σε εκείνους που «ξέρουν» κι εκείνους που «δεν ξέρουν». Το νέο χάσµα είναι ανάµεσα σ’ εκείνους που «ξέρουν» κι εκείνους που «νοµίζουν ότι ξέρουν». Να σας δώσω ένα παράδειγµα. Πολλά παιδιά ξέρουν να τραβάνε βίντεο για το TikTok ή το Instagram, να βάζουν φίλτρα, να το µοντάρουν, να κάνουν την προώθηση του βίντεο. Αυτά τα κάνουν καλύτερα από µένα. Αύριο όµως, αν το TikTok κλείσει, δεν θα έχουν πάρει χαµπάρι από την κόντρα µε την Κίνα για την αποθήκευση των δεδοµένων και θα αναρωτιούνται γιατί. Κι αν τους ζητήσεις ένα υπολογιστικό φύλλο για να αναλύσουν τα όσα κάνουν στο TikTok, δεν ξέρουν να το χρησιµοποιούν. Ούτε καν όλες τις δυνατότητες του Word για να βάζουν περιεχόµενα, αναφορές κλπ αυτόµατα.